Lunik 9, a właściwie Luník IX, bo tak brzmi poprawna forma słowackiego zapisu, to romskie osiedle określane czasem mianem największego cygańskiego getta na świecie. Zbudowane w latach 70. XX wieku jest jednym z 22 autonomicznych osiedli drugiego największego miasta na Słowacji – Koszyc.
W artykule historia i fakty dotyczące osiedla. Poniżej również film dokumentalny „Projekt Lunik”, który przygotowaliśmy wspólnie z Mateuszem Roverem Pustułą i Mikołajem Vonskym.
fot. Mateusz Pustuła
Film Projekt Lunik
Historia osiedla
fot. Mateusz Pustuła
Próby integracji Romów na Słowacji
Próby integracji Romów z resztą społeczeństwa Czechosłowacji, podobnie jak w Polsce, nasiliły się po II Wojnie Światowej i przejęciu władzy przez komunistów. Koczowniczy tryb życia, który towarzyszył dużej części Cyganów, nie wpisywał się w etos pracującego socjalistycznego społeczeństwa. W 1954 roku na terenie całego kraju przyjęto zakaz koczownictwa. W 1969 roku powstała Komisja Rządu Słowackiej Socjalistycznej Republiki ds. obywateli pochodzenia cygańskiego (Komisia vlády SSR pre otázky obyvateľov cigánskeho pôvodu).
Budowa Lunik IX jako osiedla integracyjnego ABC
W latach 70. Koszyce były największym skupiskiem ludności romskiej w całej Czechosłowacji. Fakt ten spowodował, że postanowiono przeprowadzić tam eksperyment, polegający na stworzeniu nowej dzielnicy mającej być elementem przymusowej integracji ludności cygańskiej.
Dzielnicę miały zamieszkiwać, jak się wydawało najłatwiejsze do integracji, młode rodziny. Na lokalizację osiedla wybrano okolice wcielonej w 1968 roku do Koszyc wsi Maslava. Projekt budowy osiedla, który opiewał na kwotę 107 milionów koron czechosłowackich został zatwierdzony w 1974 roku.
Dzielnica określana była typem ABC. Jej mieszkańców mieli stanowić pracownicy wojska (armia – armáda), policji (bezpieczeństwo publiczne – verejná bezpečnost) i ich rodziny oraz Romowie (cygan – cigán).
Pierwsze mieszkania oddano do użytku w 1978 roku, zakończenie prac budowlanych miało miejsce w 1981 roku.
Plan integracji już na początku nie przynosił rezultatów. Wojskowi odmawiali przenosin do dzielnicy, więc zastępowani byli przez rodziny pracowników, którzy nie mieli możliwości wyboru lokalizacji. W 1983 roku, wśród mieszkańców osiedla, 40% stanowiła ludność romska. Odsetek ten był wyższy, niż zakładano, a prasa już w owym czasie określała Lunik IX jako miasto Romów.
Lunik 9 staje się największym cygańskim gettem na świecie
Proporcje ludności w dzielnicy szybko zaczęły się zmieniać ze względu na dużo wyższą dzietność rodzin romskich. Dzielnica zaczęła podupadać i cieszyć się złą sławą przez wysoki wskaźnik przestępczości. W 1995 roku miasto Koszyce zdecydowało o zmianie swojej polityki mieszkaniowej. Do Lunika IX przeniesieni zostali Romowie z innych części miasta, którzy zalegali z płatnościami lub zniszczyli dotychczas zamieszkiwane lokale. Z drugiej strony rodzinom, które nie były problematyczne zaproponowano lokale w innych częściach miasta. Większość nie-romskiej ludności Lunika 9 została przeniesiona do znajdującej się na północy miasta dzielnicy Ťahanovce. Ostatnia nie-romska rodzina opuściła osiedle pod koniec 2001 roku.
W latach 80. liczba mieszkańców osiedla wynosiła około 2000. Według spisu z 1991 roku zamieszkiwało ją 2 439. Liczba ta podwoiła się w ciągu następnych 10 lat by w 2001 roku wynieść 4 241. Bezrobocie wśród mieszkańców dzielnicy w 2001 roku wynosiło 89,95%. W 2010 roku liczba legalnych mieszkańców wynosiła już 6 228, chociaż faktycznie szacowana była nawet na 9-10 tysięcy. Od tego czasu liczba mieszkańców zaczęła spadać przez migracje i obecnie wynosi około 6 000.
Warunki i problemy
Stan niektórych budynków powodował zagrożenie zawalenia. Z tego powodu miasto nakazało ewakuację i w 2008 roku dokonano wyburzenia dwóch bloków. W 2012 roku zostały wyburzone kolejne 3 bloki. W 2014 roku zburzono ostatni budynek, zmniejszając tym samym liczbę mieszkań z 666 w 2008 roku do 408 w 2014.
Jeden z bloków znajdujących się obecnie w najgorszym stanie.
W jednym mieszkaniu mieszka średnio 10-15 osób. Większość mieszkań pozbawiona jest prądu, wody oraz ogrzewania z powodu nieuregulowanych płatności. W 2011 roku zadłużenie ludności z tytułu zużycia energii elektrycznej wynosiło 2,3 miliona euro, a łączne zadłużenie za zużycie mediów i czynsz 6,3 miliona euro (około 50 000 zł na mieszkanie).
Mieszkańcy ogrzewają swoje domy paląc w nich drewnem, przez co większość bloków jest niemal całkowicie osmolona z jednej strony (prowizoryczne kominy mogą wychodzić tylko na jedną stronę). Fakt ten powoduje ryzyko wystąpienia pożaru i zatrucia tlenkiem węgla.
Dym widoczny na zdjęciu nie jest wynikiem pożaru. Mieszkańcy w prowizorycznych piecach spalają różne rzeczy, które nie zawsze spalone być powinny.
Większość mieszkańców pozbywa się śmieci wyrzucając je za okno. Zwiększa to ryzyko epidemii i rozprzestrzeniania się chorób zakaźnych. W 2009 roku miasto przeprowadziło oczyszczanie dzielnicy wywożąc z niej ponad 800 000 kilogramów śmieci.
Przy części mieszkań nie ma za oknem śmieci. Wynika to częściowo z zarządzenia starosty, który powiedział, że jeśli rodzina chce dostać nowe mieszkanie jednym z warunków jest brak śmieci „na podwórku” oraz posiadanie szyb we wszystkich oknach.
Administracja i polityka
Administracyjnie dzielnica należy do powiatu Koszyce II. Zgodnie z ustawą z 1990 roku, w Koszycach funkcjonują 22 autonomiczne dzielnice, jedną z nich jest Lunik IX. Dzielnica posiada swój własny budżet. W 2010 roku wynosił on 370 000 euro, z czego 88% zostało przeznaczone na wynagrodzenia, 8% na spłatę długów za wodę, a 4% na usługi dla ludności. Dzielnica każdego roku boryka się z brakiem płynności finansowej.
Były starosta dzielnicy. Zapowiada swój udział w kolejnych wyborach. fot. Mateusz Pustuła
Władzami dzielnicy jest rada orkęgu, składająca się z 11 członków wybieranych raz na 4 lata w wyborach proporcjonalnych. Na jej czele stoi starosta wybierany w powszechnych jednoturowych wyborach bezpośrednich. Dotychczas dwie kadencje starostów zakończyły się przed czasem ze względu na wejście w konflikt z prawem (nielegalne wykorzystywanie samochodu, handel narkotykami).
Frekwencja w wyborach regionalnych, krajowych i europejskich jest bardzo niska. Podczas pierwszej tury wyborów prezydenckich w 2009 roku udział wzięło 59 głosujących na 3 091 uprawnionych do głosowania (frekwencja 1,91%). Brak zainteresowania wyborami sprawia, że na osiedlu dochodzi do prób handlu głosami.
Inne
Dzielnica jest skomunikowana z resztą miasta linią autobusową numer 11. Ze względu na wysoki poziom przestępczości, kierowcy pracujący na tej linii oprócz regularnej pensji otrzymują również premię za ryzyko. Na Luniku 9 znajduje się szkoła podstawowa, szkoła zawodowa oraz przedszkole. Szkoła uznawana jest za najgorszą w Koszycach.
Od 2008 roku na osiedlu działa ośrodek prowadzony przez księży Salezjanów. Ośrodek ma dwie misje, z jednej strony prowadzi ewangelizację (80% mieszkańców osiedla deklaruje się katolikami) z drugiej pomaga rozwiązywać problemy społeczne występujące na Luniku IX.
fot. Mateusz Pustuła
W 2011 roku otwarto w dzielnicy komisariat policji, zamknięty mimo wysokiego wskaźnika przestępczości w latach 90. (wcześniejsze próby otwarcia komisariatu w 2009 roku zakończyły się niepowodzeniem z powodu braku środków). 
